Niemieckojęzyczne szkolnictwo ewangelicko-augsburskie w Polsce po roku 1918 | Filip Lipiński

Wstęp

Utworzenie niepodległego państwa polskiego w 1918 roku oznaczało zaprowadzenie nowego porządku polityczno-prawnego na terenach znajdujących się przed wybuchem I wojny światowej pod panowaniem Niemiec, Austro-Węgier i Rosji. Działania podejmowane przez kolejne ekipy rządzące dotyczyły również obszaru szkolnictwa, w tym szkolnictwa wyznaniowego. Rzeczą istotną w tym przypadku było to, że zarówno szkolnictwo, jak i sprawy poszczególnych Kościołów znajdujących się na terenie Polski podlegały pod nadzór jednego ministerstwa – Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (dalej: MWRiOP), utworzonego na bazie struktur powołanego w 1917 roku przez niemieckie i austro-węgierskie władze okupacyjne Departamentu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Wydziału Wykonawczego Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego.

Państwo polskie dążyło, przede wszystkim, do ustabilizowania i ujednolicenia stanu prawnego na obszarze trzech dawnych zaborów, ale także do wytworzenia poczucia lojalności wobec nowego tworu politycznego. Było to szczególnie ważne, ponieważ byt nowo powstałego państwa zagrożony był przez czynniki wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Niestabilna sytuacja na Śląsku, zagrożenie ze strony Niemiec, Czechosłowacji, czy bolszewickiej Rosji sprawiły, że pierwsze lata po uzyskaniu przez Polskę niepodległości oznaczały dla państwa polskiego stałą gotowość wojenną. Tym bardziej istotnym celem rządu było wytworzenie poczucia przynależności państwowej i autorytetu nowych władz.  Zadanie to nie było łatwe, ponieważ II Rzeczpospolita stanowiła wielonarodowy, wieloetniczny i wielowyznaniowy konglomerat. W przypadku Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP (dalej: KEAwRP), liczącego w pierwszych latach po wojnie ok. 450 tys. wiernych, najsilniejszą grupę etniczną stanowili Niemcy (ok. 70%). Byli to przede wszystkim potomkowie kolonistów osiedlonych na terenie Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX wieku. W wyniku propolskich działań superintendenta generalnego Juliusza Burschego, jego zaangażowania w trakcie kongresu wersalskiego oraz w akcjach plebiscytowych, pod nadzór KEAwRP, oprócz zborów na Śląsku Cieszyńskim, przypadły parafie znajdujące się przed wybuchem I wojny światowej pod nadzorem Kościoła Ewangelicko-Luterańskiego w Cesarstwie Rosyjskim, zwłaszcza na Wołyniu i Podlasiu. Powołano również nowe parafie KEAwRP na terenie dawnej Prowincji Poznańskiej i Prus Zachodnich w Poznaniu, Bydgoszczy, Toruniu, Gdyni, Grudziądzu i Ostrzeszowie. Po przyłączeniu do Polski rejonu Działdowszczyzny w obrębie KEAwRP utworzono również parafię w Działdowie, a po przyłączeniu do Polski terenów Litwy Środkowej – parafię w Wilnie. Trzon KEAwRP stanowiły do roku 1939 parafie znajdujące się przed wybuchem wojny na terenie Kongresówki.

Sytuacja szkolnictwa ewangelickiego w Kongresówce przed rokiem 1918

Parafie ewangelickie na terenie Kongresówki stanowiły nie tylko centra życia religijnego tamtejszych luteran, ale także w wielu przypadkach miejsce rozwoju kulturowego zamieszkujących te ziemie Niemców. Ze względu na zasięg terytorialny wielu parafii, które niekiedy obejmowały obszary całych dzisiejszych powiatów, zdarzało się, iż zborownicy zamieszkiwali miejscowości oddalone od głównej siedziby parafii o ponad dwadzieścia kilometrów. Rozległe obszary parafialne uniemożliwiały codzienną służbę duszpasterską pastorom, a nierzadko bywało tak, iż członkowie zboru widzieli swoich duszpasterzy raz na kilka tygodni. Przykładem może być sytuacja w filiale Pożdżenice, podległemu Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Bełchatowie, w którym pastor prowadził jedynie 13 nabożeństw w ciągu roku. Problem duszpasterstwa rozwiązano poprzez tworzenie kantoratów. Kantoraty, pomimo nazwy sugerującej związek z muzyką, były lokalnymi jednostkami parafialnymi odpowiedzialnymi za edukację wczesnoszkolną i rozwój życia religijnego w mniejszych miejscowościach. Posiadały one własne budynki, zwane również kantoratami, pełniące w tygodniu funkcję sali lekcyjnej, a w niedziele i święta kaplicy. Na mocy ukazu carskiego z 30 kwietnia 1864 kantoraty podzielono na trzy kategorie: kaplice, kaplice z funkcją sal nauczania kościelnego i szkoły parafialne pod nadzorem państwowym. Na czele kantoratu stał mianowany przez pastora, a od 1839 roku przez kolegium kościelne (radę parafialną) kantor, do którego obowiązków należało zapewnienie najmłodszym członkom zboru możliwości kształcenia w zakresie religii, rachunków oraz czytania i pisania. Ponadto kantorzy prowadzili nabożeństwa, reprezentowali pastora w sprawach urzędowych, a także, nierzadko, pełnili rolę organistów i dyrygentów miejscowych chórów kościelnych bądź orkiestr dętych. Dziewiętnastowieczni wiejscy kantorzy często nie mieli ukończonych żadnych studiów ani przygotowania pedagogicznego. Najczęściej byli to potrafiący czytać, pisać i liczyć rzemieślnicy, rolnicy, bądź dawni żołnierze. Aby podnieść poziom umiejętności pedagogicznych kantorów, z inspiracji lubelskiego pastora Aleksandra Schoeneicha zaczęto od 1896 roku organizować dla nich kursy i szkolenia. Od 1889 roku odbywały się coroczne konferencje kantorackie, podczas których omawiano najważniejsze problemy związane z działalnością kantoratów.

Oprócz kantoratów, wiele parafii ewangelickich na terenie Kongresówki prowadziło własne szkoły elementarne, a w przypadku większych miast, jak Łódź czy Warszawa, również szkoły średnie. Ponadto Kościół Ewangelicko-Augsburski w Królestwie Polskim prowadził własne seminarium nauczycielskie, którego siedziba od roku 1911 mieściła się w Łodzi.

W roku 1870 władze carskie przekształciły większość kantoratów i szkół zborowych w państwowe szkoły elementarne. Mimo iż do tego przekształcenia doszło, Kościół zachował prawo częściowego nadzoru nad dotychczas zarządzanymi przez siebie szkołami. Od tego momentu nauka w ewangelickich szkołach odbywała się w języku rosyjskim. W roku 1913 w specjalnym okólniku Synod Kościoła zalecał, aby pastorzy przekształcali pozostające pod zarządem zborów szkoły kantorackie w szkoły elementarne.

Na mocy ukazu carskiego z 27 października 1905 roku zezwolono na nauczanie lekcji religii w języku ojczystym. Dla luteran w Królestwie Polskim oznaczało to, że w parafiach, w których uczniowie posługiwali się, jako ojczystym, językiem niemieckim, lekcje religii odbywały się w tymże języku. Analogicznie w przypadku dzieci, których językiem ojczystym był polski. Postanowienie carskie z 31 stycznia 1907 roku wprowadzało możliwość nauczania początkowego dzieci narodowości niemieckiej wszystkich przedmiotów w ich ojczystym języku.

W trakcie I wojny światowej, po zajęciu ziem Kongresówki przez wojska niemieckie i austro-węgierskie władze okupacyjne postanowiły nadać niemieckiemu szkolnictwu na terenie podbitych terenów specjalny status. W tym celu niemieckojęzyczne szkoły, zarówno ewangelickie, jak i katolickie, podporządkowano związkom szkolnym (niem. Landesschulverbände). Ewangelickie, niemieckojęzyczne placówki oświatowe przeszły pod nadzór utworzonego 23 lipca 1917 roku w Łodzi Niemiecko-Ewangelicki Krajowy Związek Szkolny.

Sytuacja niemieckiego szkolnictwa ewangelickiego po utworzeniu niepodległego państwa polskiego

Odzyskanie przez Polskę niepodległości oznaczało dla szkół prowadzonych przez parafie ewangelickie zmianę ich ustroju. Zmiany tej, podobnie jak i sposobu, w jaki uregulowane zostaną kwestie mniejszości narodowych, w sposób szczególny obawiali się pastorzy i działacze kościelni narodowości niemieckiej. Władze Rzeczypospolitej w osobie Naczelnika Państwa formalnie ratyfikowały 1 września 1919 roku tzw. mały traktat wersalski, gwarantujący poszanowanie praw mniejszości narodowych, jednakże nie uspokoiło to nastrojów panujących wśród zamieszkujących Polskę Niemców, w większości wyznania ewangelickiego.

W konsekwencji wprowadzenia powszechnego obowiązku szkolnego, szkoły ewangelickie zostały upaństwowione i przekształcone w szkoły publiczne. Konsystorz, jak i władze poszczególnych parafii zyskały jednak możliwość częściowego nadzoru nad organizacją dawnych szkół.

Istotną kwestią, która wymagała rozstrzygnięcia, była sprawa języka, w jakim mają odbywać się zajęcia szkolne. Na mocy uchwały Rady Ministrów z 7 lutego 1919 roku zlikwidowano ewangelickie i katolickie niemieckie związki szkolne oraz niemieckie gminy szkolne. W artykule piętnastym uchwały zadecydowano, iż niemiecki pozostanie językiem nauczania, „o ile życzyć sobie tego będzie większość prawnych przedstawicieli dzieci, uczęszczających do każdej z tych szkół”. Przepis wynikający z uchwały został następnie doprecyzowany w rozporządzeniu MWRiOP z 3 marca 1919 dla szkół o mieszanej językowo strukturze w sposób następujący: jeśli do jakiejś szkoły uczęszczało przynajmniej czterdziestu uczniów, których rodzice, bądź opiekunowie prawni życzyli sobie, aby ich podopieczni pobierali naukę w szkole w języku niemieckim, a w pobliżu znajdowała się inna szkoła, w której można było zagwarantować nauczanie w języku polskim, zachowywano język niemiecki jako wykładowy. Dodatkowo szkoły niemieckojęzyczne zostały podporządkowane lokalnym kuratoriom oświaty, które w wielu przypadkach podejmowały decyzję arbitralnie, narzucając polski jako język zajęć. Zarówno uchwała, jak i praktyka jej wdrażania budziły sprzeciw przedstawicieli mniejszości niemieckiej, w tym pastorów i działaczy kościelnych.

Działania państwa podejmowane wobec szkół, do których uczęszczała większość młodych członków KEAwRP, prowadziły do stopniowego ograniczania możliwości nauczania w języku niemieckim. Ustawa z 17 lutego 1922 roku wprowadzała nowy porządek organizacyjny szkolnictwa powszechnego, poprzez utworzenie rejonów szkolnych. W ustawie tej określono, że odległość do najbliższej szkoły ma wynosić nie więcej niż trzy kilometry oraz że do utworzenia rejonu szkolnego wymagana jest liczba minimum czterdziestu uczniów. Dla niemieckojęzycznych szkół kantorackich przepisy te były szczególnie niebezpieczne ze względu na to, że szkoły te skupiały uczniów z miejscowości oddalonych nierzadko o ponad trzy kilometry, a liczba uczących się dzieci w wielu z nich nie przekraczała czterdziestu. Istniała więc groźba likwidacji wielu dawnych szkół zborowych. Mimo iż ustawa zawierała klauzulę, że jej przepisy nie tyczą się szkół mniejszości narodowych i wyznaniowych, to na mocy decyzji Najwyższego Trybunału Administracyjnego z 5 czerwca 1925 roku szkoły kantorackie zostały podporządkowane nowemu prawu.

Innym przedsięwzięciem państwa polskiego przeciwko dużej części wiernych KEAwRP było powołanie do pracy w polskojęzycznych szkołach publicznych absolwentów łódzkiego niemieckojęzycznego seminarium nauczycielskiego, w wyniku czego wiele szkół ewangelickich pozbawionych zostało nauczycieli.

Odpowiedzią na działanie państwa polskiego była reakcja partii politycznych reprezentujących mniejszość niemiecką w Sejmie i Senacie. Pastorzy KEAwRP przesyłali na ręce deputowanych przedstawicieli mniejszości niemieckiej sprawozdania i apele z prośba o pomoc. Dwie najważniejsze partie polityczne działające na terenie dawnej Kongresówki, Niemiecka Socjalistyczna Partia Pracy w Polsce (niem. Deutsche Sozialistische Arbeitspartei in Polen) oraz Niemieckie Stowarzyszenie Ludowe w Polsce (niem. Deutscher Volksverband in Polen) wpisały obronę praw mniejszości narodowych i szkolnictwa w językach mniejszościowych w swoje statuty. Przewodniczący drugiego z wymienionych ugrupowań, członek Synodu KEAwRP, poseł August Utta (z zawodu nauczyciel) występował (również w Lidze Narodów) z protestami przeciwko zaprowadzanemu przez polskie władze porządkowi.

Inną metodą uniknięcia ograniczeń wynikających z państwowego ustawodawstwa był wykup budynków szkolnych bądź odzyskiwanie ich w procesach sądowych oraz tworzenie nowych, prywatnych szkół ewangelickich. W wyniku batalii prawnych prowadzonych przez pastorów parafiom udało się odzyskać część dawnych kantoratów. Przykładem może być tutaj parafia w Lipnie, dla której, dzięki staraniom pastora Ericha Busego, udało się odzyskać budynki w Elzanowie, Rybitwach i Orłowie. W 1931 roku ukończono budowę niemieckojęzycznej szkoły ewangelickiej w Obórkach pod Rypinem, do czego przyczynił się niemiecki pisarz Tomasz Mann, który na ten cel przekazał część otrzymanej w 1929 roku nagrody Nobla. Wśród prywatnych szkół, z których korzystała niemiecka młodzież ewangelicka, znalazły się także Niemieckie Gimnazjum Reformowane i Niemieckie Gimnazjum Żeńskie w Łodzi.

Również Konsystorz KEAwRP nie pozostawał bierny. W listopadzie 1929 roku wydano okólnik, w którym zalecano pastorom, żeby tam, gdzie jest to konieczne, podejmować starania o zachowanie nauczania w języku niemieckim. Superintendent generalny Juliusz Bursche negocjował z władzami państwowymi, np. kwestię zachowania języka niemieckiego jako języka nauczania w szkołach kantorackich na Wołyniu.

MWRiOP podejmowało dalsze kroki, mające na celu ujednolicenia systemu oświaty w Polsce. Najwięcej zmian przyniosła centralizacja systemu oświaty z 1932, zwana reformą Jędrzejowiczowską. Zmieniała ona dotychczasowe rozwiązania organizacji szkolnictwa, bazujące częściowo na przepisach państw zaborczych, ustalając siedmioklasowe obowiązkowe szkoły podstawowe, czteroletnie gimnazja i dwuletnie licea. Większość szkół kantorackich prowadziła nauczanie początkowe, realizowane w ciągu pierwszych czterech lat edukacji. Reforma zezwalała na podział etapów edukacyjnych w szkołach podstawowych, stąd pod tym względem nie istniało zagrożenie wobec szkół zborowych. MWRiOP publikowało również listę ekwiwalentnych podręczników dla szkół z niemieckim językiem nauczania. Jedną z konsekwencji centralizacji szkolnictwa było przekształcenie przez kuratoria oświaty wielu dotychczasowych szkół z niemieckim językiem nauczania w szkoły polskojęzyczne. Przeciwko takim działaniom pastorzy składali oficjalne protesty oraz wytaczali procesy sądowe. Wspomniany już ks. Erich Buse z Lipna wystosował 221 protestów i procesów w tej sprawie, włącznie z odwoływaniem się do Najwyższego Trybunału Administracyjnego. Innym czynnikiem sprzyjającym przekształcaniu niemieckojęzycznych szkół w szkoły polskojęzyczne była stopniowa polonizacja obywateli polskich narodowości niemieckiej, którzy w pewnym momencie przestali postrzegać nauczanie ich dzieci w języku niemieckim za rzecz konieczną. Również prywatne szkoły ewangelickie zostały poddane kontroli MWRiOP. Ustawa z 11 marca 1932 o prywatnych szkołach oraz zakładach naukowych i wychowawczych zawierała ponadto możliwość zażądania od kandydatów na dyrektorów, kierowników i nauczycieli pisemnego potwierdzenia lojalności wobec państwa polskiego, wystawionego przez odpowiednie władze państwowe. Ustawa zakładała również możliwość likwidacji szkoły prywatnej w momencie, gdy stwierdzono, iż przekazywane w niej treści charakteryzują się brakiem lojalności wobec państwa. Miało to szczególne znaczenie w kontekście napiętej sytuacji politycznej czasów sanacji. Konflikt szkolny pomiędzy związanymi z KEAwRP nauczycielami i działaczami kościelnymi a władzami państwowymi pogłębiał się, czego apogeum stanowiło zlikwidowanie w 1937 roku przez władze województwa łódzkiego Niemieckiego Związku Nauczycieli z siedzibą w Łodzi. Na poprawę stosunków nie miała wpływu również dwustronna deklaracja z 5 listopada 1937 roku zawarta pomiędzy rządami Rzeczypospolitej Polskiej i Rzeszy Niemieckiej o prawach mniejszości narodowych.

Podsumowanie

Odzyskanie przez Polskę niepodległości pociągało za sobą reformę szkolnictwa na terenach państwa polskiego. Poszczególne akty prawne i decyzje władz państwowych miały na celu stopniowe ujednolicenie systemu kształcenia. Działania administracji publicznej nierzadko narażały sytuację niemieckojęzycznego szkolnictwa ewangelickiego zależnego od KEAwRP. Przez cały okres II Rzeczypospolitej trwała batalia o zachowanie języka niemieckiego, jako języka nauczania w szkołach kantorackich i innych placówkach edukacyjnych związanych z Kościołem. Upaństwowienie szkół pociągało za sobą przejęcie nadzoru nad miejscem kształcenia młodych ewangelików przez MWRiOP oraz lokalne kuratoria oświaty. Postępowanie władz państwowych nierzadko zagrażało utrzymaniu języka niemieckiego w szkołach, przeciwko czemu protestowali pastorzy, nauczyciele, działacze kościelni oraz władze KEAwRP. Innym rozwiązaniem było przejmowanie upaństwowionych szkół przez parafie ewangelickie oraz tworzenie nowych, prywatnych placówek kształcenia. Wiązało się to jednak ze znacznymi kosztami. Reforma Jędrzejowiczowska z 1932 roku, mająca na celu ujednolicenie administracji i dozoru szkolnego na terenie dawnych trzech zaborów, wzmocniła pozycję MWRiOP oraz kuratoriów oświaty, co przyspieszyło polonizację niemieckojęzycznych szkół. W walkę o zachowanie niemieckojęzycznego szkolnictwa ewangelickiego zaangażowani byli również deputowani do Sejmu i Senatu z ramienia partii mniejszości niemieckiej w Polsce.

Bibliografia

Opracowania i monografie:

Heike, Otto, Die deutsche Minderheit in Polen bis 1939, Leverkusen 1985.

Kłaczkow, Jarosław, Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce w latach 1918-1939, Toruń 2017.

Kneifel, Eduard, Das Kantoratswesen der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, „Kirche im Osten“, t. 17, Göttingen 1974, s. 144-155.

Kneifel, Eduard, Die evangelisch-augsburgischen Gemeinden in Polen 1555-1939, Vierkirchen 1971.

Kneifel, Eduard, Geschichte der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, Niedermanschaft über Winsen/Luhe 1962.

Krajewska, Hanna, Szkoły i nauka religii – udział łódzkich protestantów w procesie kształcenia młodzieży 1820-1914, „Rozprawy z Dziejów Oświaty“, t. 40, Warszawa 2000, s. 59-86.

Akty prawne:

Uchwała Rady Ministrów o szkołach powszechnych z niemieckim językiem nauczania, Dz.Pr.P.P. 1919 nr 21 poz. 232.

Traktat między Głównemi Mocarstwami sprzymierzonemi i stowarzyszonemi a Polską, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r., Dz.U. 1920 nr 110 poz. 728.

Ustawa z dnia 17 lutego 1922 o zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół powszechnych, Dz.U. 1922 nr 18 poz. 143.

Ustawa z dnia 11 marca 1932 r. o prywatnych szkołach oraz zakładach naukowych i wychowawczych, Dz.U. 1932 nr 33 poz. 343.

Ustawa z dnia 11 marca 1932 r. o ustroju szkolnictwa, Dz.U. 1932 nr 38 poz. 389.