Luter, Kalwin, ewangelickie księgi wyznaniowe | Jerzy Sojka

Od kompendium teologii Lutra, Kalwina oraz ewangelickich ksiąg wyznaniowych oczekujemy, że będzie dziełem przygotowanym przez uznanych fachowców, przedstawiającym okoliczności historyczne, główne tematy teologiczne, ich różnorodne konteksty oraz stan naukowej debaty nad wszystkimi tymi zagadnieniami. Rynek takich opracowań w języku polskim nie jest ani obszerny ani, niestety, kompletny i raczej powszechnie nieznany, dlatego sięgniemy do szerokich zasobów niemieckojęzycznej literatury, próbując z powodzi teologicznych opracowań okołoreformacyjnych wyłowić te pozycje, które mogą być uznane za podstawowe kompendia teologii Reformatorów i ksiąg symbolicznych.

Jeśli chodzi o teologię i działalność Marcina Lutra i Jana Kalwina, to z pomocą przychodzi nam wydawnictwo Mohr Siebeck, które na przestrzeni ostatniej dekady wydało dwie książki zatytułowane odpowiednio: Luther Handbuch, red. A. Beutel, Tybinga 2005 (wyd. 1), 2010 (wyd. 2) i Calvin Handbuch, red. H. Selderhuis, Tybinga 2008.

Koncepcja obu książek jest podobna. Wśród kilkudziesięciu autorów każdego tomu zebrano najważniejszych współczesnych specjalistów zajmujących się różnymi aspektami życia, działalności, teologii obu Reformatorów oraz historią badań nad historią i teologią Reformacji. Opracowania podzielono na działy: 1. Orientacja, 2. Osoba, 3. Dzieło, 4. Oddziaływanie i recepcja. Na każdy z nich składa się w sumie około sześćdziesiąt stosunkowo krótkich artykułów, przedstawiających wybrane zagadnienie dotyczące osoby, działalności, dzieła i recepcji Lutra i Kalwina. Teksty te napisane są w sposób zwarty i syntetyczny. Nie tylko relacjonują one dane zagadnienie na podstawie dzieł Reformatorów, czy – jak w przypadku kontekstów teologicznych i elementów biograficznych – na podstawie odpowiednio dobranych źródeł, ale także prezentują najważniejsze koncepcje interpretacji różnorodnych kontrowersyjnych zagadnień. Przedstawiane tezy są także poparte obficie odpowiednimi cytatami z dzieł obu Reformatorów. Każdy z artykułów zaopatrzony jest w wykaz podstawowej literatury dotyczącej omawianego w nim tematu.

Jeśli chodzi o konkretne zagadnienia w poszczególnych przewodnikach, to w przypadku Luther Handbuch, w dziale pierwszym znaleźć można teksty poświęcone wydaniom dzieł Reformatora, publikacjom pomocnym w badaniach, a także podsumowanie stanu badań nad Lutrem i jego teologią na początku XXI wieku. W dziale drugim znalazły się trzy części. Pierwsza omawia tradycje, z jakich wyrósł Reformator wittenberski, począwszy od religijności późnego średniowiecza, przez ruchy reformy Kościoła, ojców Kościoła, zakony, mistykę, aż po uniwersytet, humanizm i ówczesny porządek polityczny. W dziale drugim przybliżone zostają kwestie biografii i religijności Lutra, jak i jego samorozumienie i obraz historyczny jego postaci. Najobszerniejsza jest część trzecia, poświęcona stosunkowi Lutra do: grup przeciwników (papiestwo, lewe skrzydło Reformacji), poszczególnych osób (Müntzer, Erazm, Zwingli, Melanchton), miejsc (od Wittenbergi po Europę) oraz na koniec do żydów i Turków. Dział trzeci otwiera omówienie gatunków obecnych w dorobku Lutra (od tłumaczenia Biblii po mowy stołowe), a następnie zajmuje się dziewięcioma głównymi tematami jego teologii, by na końcu podsumować całość opisu dzieła Reformatora przez prezentację trzech podstawowych struktur jego myślenia o teologii jako: wykładzie Pisma Świętego, nauce rozróżniania, nauce opartej na doświadczeniu. Dział ostatni zawiera podsumowania recepcji myśli Lutra w kolejnych epokach, od okresu tworzenia się luteranizmu jako wyznania, przez ortodoksję, pietyzm i oświecenie, po XIX i XX w. Książkę zamyka spis autorów, bibliografia (z podziałem na źródła, literaturę pomocniczą typu bibliografie dzieł Reformatora oraz opracowania), a także indeksy (dzieł, osobowy i przedmiotowy).

W Calvin Handuch, te same cztery działy zostały podzielone nieco inaczej. Dział pierwszy otwiera tekst poświęcony obrazom Kalwina w historii i jego samopostrzeganiu, następnie zostają omówione wydania dzieł Genewczyka oraz instrumenty pomocne w badaniach nad nim. Dział drugi rozpoczyna opis kolejnych „stacji” na drodze życiowej Kalwina: Francji i Bazylei, Strasburga i Genewy. Następnie przedstawiono historyczne związki Kalwina z różnymi miejscami: od tych, z którymi był bezpośrednio związany (Szwajcaria, Francja, Strasburg) po te, z którymi jego związki były bardziej pośrednie (w tym kluczowa dla Reformacji luterańskiej – Wittenberga i ośrodek głównych adwersarzy – Rzym). Dział ten kończą omówienia teologicznych związków Kalwina z osobami: od ojców Kościoła przez humanistów, Żydów, nowochrzczeńców, przeciwników, aż po studentów. Dział trzeci to najpierw omówienie gatunków literackich dzieł w dorobku Kalwina (od kazań po listy), następnie czternaście głównych tematów jego teologii, na koniec zaś opis kluczowych struktur jego teologicznego myślenia ujętych hasłowo jako: wspólnota z Chrystusem, akomodacja Boga, egzegeza i doktryna oraz tradycja i odnowienie. Dział czwarty zajmuje się w pierwszej kolejności oddziaływaniem Kalwina w różnych obszarach tematycznych: od prawa i prawa kościelnego przez liturgię, sztukę, kształcenie, politykę, naukę, pojmowanie małżeństwa i rodziny po duchowość. W drugiej kolejności omawia recepcję jego myśli od czasów ortodoksji kalwińskiej po współczesność w różnych częściach świata – w Afryce, Azji i Ameryce. Podobnie jak poprzedni, także ten podręcznik uzupełnia spis autorów, bibliografia (niestety bez podziału takiego jak w Luther Handbuch) oraz indeksy (osobowy, nazw geograficznych i przedmiotowy).

Idea podobnych podręczników do teologii ksiąg wyznaniowych została dotychczas zrealizowana tylko w odniesieniu do „Katechizmu Heidelberskiego”. Wydawnictwo Gütersloher Verlaghaus opublikowało tłumaczony z holenderskiego: Handbuch Heidelberger Katechismus, red. A. Huijgen, J. V. Fesko, A. Siller, Gütersloh 2014. Zawarte w nim trzy działy obejmują syntetyczne, przygotowane przez wybitnych znawców omówienia różnych kwestii związanych z katechizmem; każdy z działów uzupełniony został podstawową bibliografią zagadnienia.

Struktura i uporządkowanie materiału poszczególnych działów jest jednak inna niż w wyżej omówionych podręcznikach. Pierwszy dział to historia, zarówno katechizmów reformacyjnych jako takich, jak i okoliczności powstania „Katechizmu Heidelberskiego” oraz późniejszej jego recepcji. Drugi to główne tematy teologiczne oraz, jako uzupełnienie, to, o czym katechizm milczy. Trzeci zaś zajmuje się praktyką zastosowania katechizmu w kontekście nauczania kościelnego, kazań, misyjnym. Całość uzupełnia wykaz autorów, bibliografia i indeksy (osobowy, przedmiotowy i pytań katechizmowych).

Opracowanie całościowe historii i teologii ksiąg wyznaniowych tradycji reformowanej jest problematyczne, choćby ze względu na wielość pism o takim statusie. Na rynku niemieckim zmierzył się z tym Jan Rohls, systematyk związany przede wszystkim z wydziałem teologii ewangelickiej na uniwersytecie w Monachium, w swojej, wydanej przez wydawnictwo Vandenhoeck & Ruprecht, książce: Theologie reformierter Bekenntnisschriften, Göttingen 1987. Pierwsza część jego pracy jest krótkim historycznym wprowadzeniem w historię powstania poszczególnych reformowanych wyznań wiary do roku 1675. Obejmuje więc te z nich, które związane są Zwinglim, Kalwinem oraz relacjami Zurychu i Genewy, przez powstałe na skutek rozprzestrzeniania się kalwinizmu w zachodniej i wschodniej Europie, związane z niemiecką teologią reformowaną i filipizmem, aż po XVII-wieczne teksty wypracowane przez synod w Dordrechcie i teologię holenderską, angielski purytanizm oraz związane z działalnością Akademii z Saumur. Część druga poświęcona jest bardzo syntetycznemu omówieniu teologicznej treści wyznań wskazanych w części I. Część druga została podzielona systematycznie na rozdziały według tradycyjnych węzłowych zagadnień dogmatycznych od kwestii objawienia, przez teologię właściwą, protologię, antropologię, soteriologię, chrystologię, po eklezjologię i sakramentologię, z uwzględnieniem charakterystycznych tematów i akcentów teologii reformowanej (np. przymierze łaski, extra-calvinisticum, uświęcenie, wybranie i odrzucenie). Część trzecia zajmuje się reformowanymi wyznaniami wiary po roku 1675. Rozpoczyna się ona od pytania o treść fundamentalnego artykułu wiary, następnie zajmuje się ideą tolerancji i konfesjonalizmem, a kończy omówieniem zmian w starych symbolach i powstania nowych reformowanych wyznań wiary w świecie anglosaskim, Francji (w kontekście rewolucji francuskiej i powstania wolnych Kościołów), niemieckim ruchu unijnym oraz w Republice Weimarskiej i okresie walki kościelnej w III Rzeszy (Barmeńska Deklaracja Teologiczna). Książkę uzupełnia wykaz dalszej literatury, która nie została wspomniana w tekście, a która umożliwia pogłębienie studiów, oraz indeks rzeczowy.

Ze względu na zamknięty korpus luterańskich ksiąg wyznaniowych sprawa z opracowaniem ich teologii jest łatwiejsza, stąd też większy wybór tego typu pozycji. Na miano bezkonkurencyjnego kompendium zasługuje najnowsze dwutomowe opracowanie przygotowane przez monachijskiego teologa Gunthera Wenza, wydane przez wydawnictwo Walter de Gruyter: Theologie der Bekenntnisschriften der evangelisch-lutherischen Kirche, Berlin-New York 1996-98. Jego treść i zakres dobrze oddaje podtytuł: „Historyczne i systematyczne wprowadzenie do Księgi Zgody”, bowiem teologię ksiąg wyznaniowych omówiono w nim w ścisłym powiązaniu z historycznymi okolicznościami ich powstania. W pierwszej z czterech części zajęto się w dwóch rozdziałach reformacją wittenberską i jej wyznaniami, a także ich powiązaniem z tradycją wyznań wiary w dziejach Kościoła. Część druga, także składająca się z dwóch rozdziałów, zajmuje się powstaniem katechizmów Lutra oraz ich trzema głównymi częściami (Dekalogiem, Wiarą i Ojcze nasz). Część trzecia, najobszerniejsza, zawiera trzy rozdziały historyczne poświęcone sejmowi w Augsburgu (1530 r.), powstaniu i tekstowi „Wyznania augsburskiego” i jego obrony, a także stosunkowi Lutra do nich oraz „Artykułom szmalkaldzkim” i „Traktatowi o władzy i prymacie papieża”. Część tę uzupełniają trzy rozdziały poświęcone teologii czterech wymienionych wyznań: „Trójjedyny Bóg i pośrednictwo zbawienia” (tutaj zawarto także odniesienia do sakramentologii katechizmów), „Usprawiedliwienie grzesznika” oraz „Kościół i jego urząd”. W części czwartej w dwóch rozdziałach omówione zostało powstanie „Formuły zgody” i główne wątki jej teologii. Warto zaznaczyć, że każdy z rozdziałów poprzedzony jest wyborem najważniejszej literatury przedmiotu, a także to, że opracowanie nie tylko sprawozdaje treść poszczególnych luterańskich wyznań wiary, ale także rekonstruuje spory interpretacyjne wokół wydarzeń towarzyszących ich powstaniu i zawartej w nich myśli teologicznej, tworząc tym samym znakomity przegląd dotychczasowej debaty naukowej omawianych zagadnień. Całość uzupełnia indeks rzeczowy, osobowy oraz nazw geograficznych.